Hetman wielki koronny, kanclerz wielki koronny i wreszcie kanclerz polny koronny. Pogromca polskich rokoszan, oraz Tatarów, Szwedów i Rosjan. Zdobywca Moskwy. Wierny swej ojczyźnie do końca.

Urodził się w roku 1547 roku nieopodal Lwowa. Po ukończeniu szkoły katedralnej we Lwowie nie  podjął studiów wyższych. Braki nadrabiał jednak samodzielnie interesując się szczególnie historią i literaturą starożytną. W 1566 roku przybył na dwór Zygmunta Augusta pod opiekę sekretarza królewskiego Jana Zamoyskiego.

Jego pierwszą, poważną misją stała się wyprawa do Francji z poselstwem po Henryka Walezego. W drodze powrotnej pertraktował z Habsburgami zaniepokojonymi wyborem na tron polski Francuza.

W 1577 roku wziął udział w bitwie pod Lubiszewem, która była jego chrztem bojowym. Następnie pod rozkazami Jana Zamoyskiego wyruszył w wyprawę Stefana Batorego na Rosję (wziął udział w oblężeniach Połocka, Sokoła i Wieliża. Podczas zdobywania Pskowa dowodził rotą husarską).

Żółkiewskiemu przypisuje się pomysł zamordowania Iwana Szujskiego. Plan spalił na panewce, gdyż skrytobójcza maszyna miała zbyt małą moc.

W 1584 roku schwytał Samuela Zborowskiego, spiskowca i banitę ściganego listem gończym. Po ścięciu zatrzymanego, to właśnie na Żółkiewskim spadł cały gniew opozycji, która skupiła się wokół Maksymiliana Habsburga, kontrkandydata Zygmunta III Wazy, którego poparł przyszły hetman wielki. W bitwie pod Byczyną 1588 roku, gdzie doszło do starcia obu stron, udało się zwyciężyć właśnie dzięki zdolnościom dowódczym Żółkiewskiego. W trakcie starcia sam narażał się wielokrotnie między innymi zdobywając sztandar przeciwnika, wyczyn ten przypłacając postrzałem w kolano. Za swe zasługi otrzymał buławę polną koronną i starostwo hrubieszowskie.

Od 1589 roku Żółkiewski ze zmiennym szczęście walczył z Tatarami. Z powodu zbyt małej ilości wojsk, nie udało mu się całkowicie zniszczyć

Herb Lubicz
foto. wikipedia.pl

czambułów. Następnie, wraz z z Janem Zamoyskim wyruszył do Mołdawii celem osadzenia na tronie hospodara Jeremiego Mohyły, człowieka przychylnego Rzeczpospolitej. Zwycięstwo w pierwszej bitwie pod Cecorą pozwoliło na zakończenie swej misji sukcesem.

 Po powrocie do kraju, Żółkiewski tym razem został wysłany w celu stłumienia buntu kozackiego pod dowództwem Semena Nalewajki. Warto podkreślić iż hetman uczynił to dość niechętnie, gdyż uważał, że konflikt ten powinien zostać rozwiązany pokojowo. Jak sam stwierdził: „Wolę chore członki leczyć, niż obcinać”. Po potyczkach pod Pryłuką, Białą Cerkwią i Ostrym Kamieniem wreszcie udało się otoczyć tabor kozacki. Po pertraktacjach konflikt udało się zakończyć, doszło jednak do krwawej rozprawy z pojmanymi. Żółkiewski winą za masakrę obarczał Węgrów i Ukraińców.

W marcu 1600 roku ponownie wyruszono do Mołdawii, by ponownie osadzić na tronie człowieka przyjaznego Rzeczypospolitej. Po zwycięstwie wojsk koronnych pod Bukowem, nowo wybranym hospodarem został Symeon Mohyła.

Już rok później wraz ze swym wojskiem Żółkiewski wyruszył do Inflant, gdzie wojska szwedzkie dotarły aż do Rygi. Kontratak wojsk hetmana, który wyruszył w straży przedniej, zlikwidował zagrożenie szwedzkie. Udało się zająć Wolmar, Biały Kamień, ale przede wszystkim zniszczyć niemal całkowicie armię przeciwnika w bitwie pod Rewlem 30 czerwca 1602 roku. Na dwa lata przed wyjazdem na Ruś rozniósł siły rokoszu Zebrzydowskiego w bitwie pod Guzowem 1607 roku.

W 1609 na czele wojska koronnego wyruszył na Moskwę w celu wsparcia tzw. dymitriady, czyli próby osadzenie na tronie cara kandydata proponowanego przez stronę polską. Po ogromnym zwycięstwie w bitwie pod Kłuszynem (2700 husarzy przeciw 35 tys. żołnierzy) stanął u bram Moskwy biorąc do niewoli Wasyla Szujskiego i jego dwóch braci. Jako zwolennik ścisłej unii między Polską a Moskwą doprowadził do wybrania na cara syna Zygmunta III Wazy – Władysława. Po powrocie do kraju zmusił Szujskiego do oddania hołdu królowi polskiemu.

Ostatnie lata życia Żółkiewskiego to pasmo porażek. Mimo otrzymania funkcji hetmana i kanclerza wielkiego koronnego nie potrafił przeciwstawić się najazdom tatarskim. Do tego doszły jeszcze oskarżenia o nieudolność i tchórzliwość po bitwie pod Oryninem, gdy tatarom pozwolono splądrować województwa podolskie, ruskie, wołyńskie i bracławskie.

Stanisław Żółkiewski zginął w nocy z 6 na 7 października 1620 roku w bitwie pod Cecorą. Owa porażka była pokłosiem źle przygotowanej wyprawy ma Mołdawię. Głowa hetmana osadzona na pice przez dwa lata zdobiła wejście do pałacu sułtana.

Walery Eljasz Radzikowski, Śmierć Stanisława Żółkiewskiego
foto. wikipedia.pl